مورخین قرون اولیه در تشیع

---

از جمله سؤالاتی که از شیعه پرسیده می‌شود این است که آیا شیعه در قرن دوم، سوم یا چهارم هجری تاریخ‌نویس دارد؟ یا ندارد؟در پاسخ به این پرسش باید گفت که شیعه از قرن اول تاکنون مورخین زیادی داشته است که به‌عنوان نمونه نام چند تن از آنها را در ادامه بیان می‌کنیم.

۱ - قرن اول

---

تاریخ‌نویسان شیعه قرن اول:

۱.۱ - سلیم بن قیس هلالی

سلیم بن قیس هلالی تابعی از خواص اصحاب آقا امیرالمؤمنین (صلوات‌الله‌و‌سلامه‌علیه) است.
ابن ندیم می‌گوید:
اول کتاب ظهر للشیعة کتاب سلیم بن قیس الهلالی...
اولین کتاب شیعه که منتشر شد کتاب سلیم بن قیس الهلالی بود.

۱.۲ - اصبغ بن نباتة

اصبغ بن نباته تابعی از خواص اصحاب آقا امیرالمؤمنین (صلوات‌الله‌و‌سلامه‌علیه).
شیخ طوسی در فهرست می‌گوید:
کان الاصبغ من خاصة امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام). .. روی الدوری عنه ایضاً مقتل الحسین بن علی (علیه‌السّلام) وذکر سنده الیه المائة الاولی.
اصبغ بن نباته از اصحاب خاص آقا امیرالمؤمنین بود... دوری کتاب مقتل الحسین را (که نوشته اصبغ است) از او روایت نموده است و سند این کتاب را به او، در همان قرن اول نقل کرده است.

۲ - قرن دوم

---

تاریخ‌نویسان شیعه قرن دوم:

۲.۱ - ابان بن عثمان

ابان بن عثمان الاحمر (متوفی ۱۴۰ ه. ق):
قد اخذ عنه اهلها: ابو عبیدة معمر بن المثنی وابو عبدالله محمد بن سلام واکثروا الحکایة عنه فی اخبار الشعراء والنسب والایام، روی عن ابی عبدالله وابی الحسن موسی (علیهماالسلام). له کتاب حسن کبیر یجمع المبتدا والمغازی والوفاة والردة.
شیخ طوسی می‌فرماید: اهل و تبار ابان از او درس می‌گرفتند و بیشترین نقل‌های موجود از او را که در زمینه اخبار شعرا و نسب‌شناسی و تاریخ است ابوعبیدة معمر بن مثنی و ابوعبدالله محمد بن سلام نقل نموده‌اند، او از آقا امام صادق و امام موسی بن جعفر (علیهماالسلام) روایت نقل نموده است. کتابی نیکو و بزرگ دارد که در آن بحث‌هایی حول شروع کار پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در ابتدای بعثت و جنگ‌های حضرت و وفات ایشان و مرتدین پس از ایشان را در آن کتاب گردآوری نموده است.

۲.۲ - محمد بن سائب کلبی

محمد بن سائب کلبی (متوفی ۱۴۶ ه. ق):
ذهبی درباره او می‌گوید:
العلامة الاخباری، ابو النضر محمد بن السائب بن بشر الکلبی المفسر. وکان ایضا راسا فی الانساب الا انه شیعی متروک الحدیث.
او علامه است و اخباری و مفسر است همچنین در علم نسب‌شناسی شخصیتی بارز و سرآمد است. غیر از اینکه او شیعه است و ما احادیث او را ترک می‌کنیم.
جل الخالق! این چه تعصب جاهلانه‌ای است که فردی را با این جلالت قدر و با این علمیت بخاطر شیعه بودن کنار می‌گذارند.

ابن ندیم می‌گوبد:
من علماء الکوفة بالتفسیر و الاخبار وایام الناس... توفی محمد بن السائب بالکوفة سنة ست واربعین ومائة.
او از علمای کوفه در زمینه تفسیر و حدیث و تاریخ بود ... و در سال ۱۴۶ ه. ق درگذشت.

۲.۳ - ابومخنف

ابومخنف لوط بن یحیی الازدی الغامدی (متوفی: قبل از سال ۱۷۰ ه. ق):
نجاشی می‌فرماید:
شیخ اصحاب الاخبار بالکوفة ووجههم وصنف کتبا کثیرة منها: المغازی، فتوح الاسلام، فتوح العراق، فتوح خراسان، الجمل، صفین، النهر، الغارات، قتل الحسین (علیه‌السّلام) و....
ابومخنف از بزرگان و چهره‌های برجسته علمای کوفه بود و کتب زیادی به رشته تحریر درآورد که کتب: المغازی، فتوح الاسلام، فتوح العراق، فتوح خراسان، الجمل، صفین، النهر، الغارات، قتل الحسین (علیه‌السّلام) و ... از جمله کتاب‌های او می‌باشند.

ذهبی به نقل از ابن عدی می‌گوید ابومخنف شیعه است.
قال ابن عدی: شیعی.

ابن ندیم می‌گوید:
قرات بخط احمد بن الحارث الخزاز قالت العلماء: ابو مخنف بامر العراق واخبارها وفتوحها یزید علی غیره.
نمونه‌ای از خط احمد بن الحارث الخزاز دیدم که نوشته بود علماء می‌فرمایند: ابومخنف در مورد عراق و خبرها (و تاریخ) آن و فتوحات صورت گرفته در آن از دیگران اطلاعات بیشتری دارد.

اما کتاب‌های او:
کتاب الردة، کتاب فتوح الشام، کتاب فتوح العراق، کتاب الجمل، کتاب صفین. کتاب اهل النهروان والخوارج، کتاب الغارات، کتاب الخریت بن راشد و بنی ناجیة، کتاب مقتل علی (علیه‌السّلام)، کتاب مقتل حجر بن عدی، کتاب مقتل محمد بن ابی بکر و الاشتر و محمد بن ابی حذیفة، کتاب الشوری و مقتل عثمان، کتاب المستورد بن علفة، کتاب مقتل الحسین (علیه‌السّلام)، کتاب وفاة معاویة وولایة (ابنه) یزید ووقعة الحرة وحصار ابن الزبیر، کتاب المختار بن ابی عبید، کتاب سلیمان بن صرد وعین الوردة، کتاب مرج راهط وبیعة مروان ومقتل الضحاک بن قیس، کتاب مصعب وولایته العراق، کتاب مقتل عبدالله بن الزبیر، کتاب مقتل سعیدبن العاص، کتاب حدیث یا حمیرا ومقتل ابن الاشعث، کتاب بلال الخارجی، کتاب نجدة ابی فدیک، کتاب حدیث الازارقة، کتاب حدیث روشنقباد، کتاب شبیب الحروری وصالح بن مسرح، کتاب المطرف بن المغیرة، کتاب (دیر) الجماجم وخلع عبد الرحمن بن الاشعث، کتاب یزید بن المهلب ومقتله بالعقر، کتاب خالد بن عبدالله القسری، ویوسف بن عمر وموت هشام وولایة الولید (بن یزید)، (کتاب زید بن علی (علیه‌السّلام))، کتاب الضحاک الخارجی.

۳ - قرن سوم

---

تاریخ‌نویسان شیعه قرن سوم:

۳.۱ - هشام بن محمد کلبی

هشام بن محمد بن السائب بن بشر (متوفی ۲۰۶ ه. ق):
قال محمد بن سعد کاتب الواقدی: هو هشام بن محمد بن السائب بن بشر، عالم بالنسب واخبار العرب و ایامها ومثالبها ووقائعها... وتوفی هشام فی سنة ست ومائتین.
ابن ندیم به نقل از محمد بن سعد می‌گوید:
هشام بن محمد بن سائب بن بشر عالم به نسب‌های عرب و اخبار آنها و تاریخ عرب و بدی‌ها و اتفاقاتی که در تاریخ عرب رخ داده است، بود ... و در سال ۲۰۶ درگذشت.
اما اسامی بعضی ازکتب او به عنوان نمونه:
کتبه فی الاحلاف کتاب حلف عبدالمطلب و خزاعة... کتاب فضائل قیس عیلان. . کتاب الکنی، کتاب اخبار العباس بن عبد المطلب... کتاب شرف قصی بن کلاب وولده فی الجاهلیة والاسلام، کتاب القاب قریش، کتاب القاب بنی طابخة، کتاب القاب قیس عیلان، کتاب القاب ربیعة، کتاب القاب الیمن، کتاب المثالب، کتاب النوافل یحتوی علی نوافل قریش، نوافل کنانة، نوافل اسد، نوافل تمیم، نوافل قیس، نوافل ایاد، نوافل ربیعة، کتاب تسمیة من نفل من عاد و ثمود والعمالیق وخبرهموبنی اسرائیل من العرب وقصة الهجریینواسماء قبائلهم، نوافل قضاعة، نوافل الیمن و...

۳.۲ - ابراهیم بن محمد بن سعید

ابراهیم بن محمد بن سعید (متوفی۲۸۳ ه. ق):
ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال بن عاصم بن سعد بن مسعود الثقفی اصله کوفی... وله مصنفات کثیرة... منها کتاب المبتدا، کتاب السیرة، کتاب معرفة فضل الافضل، کتاب اخبار المختار، کتاب المغازی، کتاب السقیفة، کتاب الردة، کتاب مقتل عثمان، کتاب الشوری، کتاب بیعة علی [علیه‌السلام]، کتاب الجمل، کتاب صفین، کتاب الحکمین، کتاب النهر، کتاب الغارات، کتاب مقتل امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام)، کتاب رسائله و اخباره [علیه‌السلام]، کتاب قیام الحسن [علیه‌السلام]، کتاب مقتل الحسین [علیه‌السلام]، کتاب التوابین، کتاب فدک و... ومات ابراهیم بن محمد الثقفی سنة ثلاث وثمانین ومائتین.
نجاشی می‌فرماید:
ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال بن عاصم بن سعد بن مسعود الثقفی اصالتا اهل کوفه بود. وی کتاب‌های زیادی نوشته است که بعضی از آنها عبارتند از:
کتاب المبتدا (در باب ابتدای بعثت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم))، کتاب السیرة، کتاب معرفة فضل الافضل، کتاب اخبار المختار، کتاب المغازی، کتاب السقیفة، کتاب الردة، کتاب مقتل عثمان، کتاب الشوری، کتاب بیعة علی [علیه‌السلام]، کتاب الجمل، کتاب صفین، کتاب الحکمین، کتاب النهر، کتاب الغارات، کتاب مقتل امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام)، کتاب رسائله و اخباره [۱۵]    ، کتاب قیام الحسن [علیه‌السلام]، کتاب مقتل الحسین [علیه‌السلام]، کتاب التوابین، کتاب فدک و...

۴ - قرن چهارم

---

تاریخ‌نویسان شیعه قرن چهارم:

۴.۱ - علی بن محمد شمشاطی

علی بن محمد العدوی الشمشاطی:
علی بن محمد العدوی الشمشاطی ابو الحسن، من عدی [بنی] تغلب عدی بن عمرو بن عثمان بن تغلب، کان شیخا بالجزیرة وفاضل اهل زمانه وادیبهم. له کتب کثیرة، منها: ... کتاب مختصر تاریخ الطبری وحذف الاسانید والتکرار وزاد علیه من سنة ثلاث وثلاثمائة الی وقته، قال سلامة: فجاء نحو ثلاثة آلاف ورقة، وتمم کتاب الموصل لابی زکریا زید بن محمد، وکان فیه الی سنة احدی وعشرین وثلاثمائة، فعمل فیه من اول سنة اثنین وعشرین وثلاثمائة الی وقته فدخلت فیه زیادة (زیادات) کثیرة، کتاب نسب ولد معد بن عدنان ولمع من اخبارهم وایامهم...
نجاشی می‌فرماید:
علی بن محمد العدوی الشمشاطی ابو الحسن... از بزرگان منطقه جزیره بوده است و در زمان خودش برجسته‌ترین چهره علمی و ادیب‌ترین آنها بوده است. او کتاب‌های زیادی نوشته است که بعضی از آنها عبارتند از: کتاب مختصر تاریخ الطبری: که در این کتاب علاوه بر حذف مسائل تکراری سند‌ها را از اول عبارات حذف و حوادث جدید را یعنی از سال ۳۰۳ تا زمان خودش به این کتاب اضافه نموده است سلامة می‌گوید: این کتاب او نزدیک به ۳۰۰۰ ورقه شد، و کتاب الموصل را که نوشته ابی زکریا زید بن محمد، بود به اتمام رسانید در این کتاب حوادث تاریخی تا سال ۳۲۱ درجشده بود و علی بن محمد شمشاطی حوادث جدید را از اول سال ۳۲۲ تا زمان خودش به این کتاب اضافه نمود. بطور کلی علی بن محمد شمشاطی مطالب زیادی را در این کتاب اضافه نمود و کتاب دیگرش در مورد نسب ولد معد بن عدنان و مقداری از حوادث و اخبار آنها و تاریخ آنهاست...

۴.۲ - محمد بن همام اسکافی

محمد بن ابی‌بکر همام بن سهیل الکاتب الاسکافی (متوفی ۳۳۶ ه. ق):
شیخ اصحابنا ومتقدمهم. له منزلة عظیمة، کثیر الحدیث... له من الکتب کتاب الانوار فی تاریخ الائمة علیهم السلام... ومات ابو علی بن همام یوم الخمیس لاحدی عشرة لیلة بقیت من جمادی الآخرة، سنة ست وثلاثین وثلاثمائة.
نجاشی می‌فرماید:
محمد بن ابی‌بکر همام بن سهیل از بزرگترین علمای شیعه و متقدمین شیعه است، او دارای مقام و منزلتی عظیم بود، و احادیث بسیاری نزد او بود ... او کتابی به نام الانوار در موضوع تاریخ ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) نوشته است ... او در روز پنج شنبه ۲۱ جمادی الثانی سال ۳۳۶ وفات یافت.

۵ - پانویس

---